فن شناسی، آسیب شناسی و ارائه طرح حفاظت و مرمت تزیینات گچی محراب بقعه تاریخی پیربکران

در ایران مطالعات مدون و سازمان یافته ای در رابطه با شناخت فنی تزیینات گچ بری دوره ایلخانی صورت نگرفته است ولی می توان برخی از پژوهش های عمده در زمینه های مشابه را سرمشقی برای این هدف در نظر گرفت. از جمله مطالعات فنی انجام شده توسط م.میش مست نهی بر روی گچ بری های کوه خواجه سیستان را می توان نام برد که در آن عمده فرسایش قابل ملاحظه در نمونه ها یعنی پودری شدن لایه های گچ و خاک و انیدریته شدن این لایه ها با توجه به نتایج آزمون های xrd و sem مورد بررسی قرارگرفته است، در پژوهش مذکور ضمن مدل سازی فرایند آسیب، با نگاهی به مطالعات فن شناسی و آسیب شناسی نمونه ها، راه کارهای حفاظتی در جهت کنترل فرایند تخریب ارائه شده است. بررسی های انجام شده توسط پ.هلاکویی بر روی تزیینات گچ بری بقعه ی پیر بکران را می توان نمونه ای دیگر برای این پژوهش در نظر گرفت. در خارج از ایران حجم محدود تزیینات گچ بری، امکان مطالعات گسترده را بر روی این تزیینات فراهم نیاورده است اما می توان به مطالعات عمده در زمینه ساختار شناسی گچ اشاره کرد که حجم قابل ملاحظه ای را داراست. دامنه ای از این بررسی ها به اختصار در فهرست منابع این پایان نامه ارائه شده است. در راستای تکمیل پژوهش های مرتبطِ پیشین و هم چنین با هدف کاستن از حجم بی مصرف مطالب، در این نوشتار به جای بازتکرار و درجِ رونوشت گونه ی مطالب مندرج در منابع مطالعاتی و سابقه ی تحقیق، به تحلیل داده های اکتسابی موجود بسنده شده است و به جای برداشت های بریده و ناقص از دانش مکتوب، با معرفی منابع مطالعاتی مرتبط در پایان هر فصل، امکان دسترسی به مطالب توضیحی و تکمیلی میسر شده است. روند پی گیری مطالب در این پایان نامه از کل به جزء و در شش فصل گردآوری شده است. نخستین فصل با پرداختن به دلایل وجودی، اهداف، محتوای نوشتاری و چگونگی ارائه ی مطالب در این پایان-نامه به عنوان راهنمایی برای مطالعه ی کلّ محتوی ارائه شده است. فصل دوم با معرفی شهر پیربکران، بقعه ی تاریخی و محراب نفیس موجود در آن سرآغازی برای عنوان طرح شده است. دلیل معرفی شهر پیربکران، موقعیت اقلیمی منطقه و تاریخ چه ی اثر، ایجاد آشنایی کلّی نسبت به موضوع بحث و هم-چنین بهره گیری از داده های گردآوری شده برای تحلیل های فن شناختی و آسیب شناختی است. در روند مشاهده، تحقیق و داده اندوزی برای این فصل، نتایج نوینی دست داده است که با استناد به آن ها پیشینه ی ذکر شده برای ساخت و الحاقات سازه ای در این بنا و محراب باشکوه آن دچار دگرگونی خواهد شد. فصل سوم این پایان نامه با عنوان مستندنگاری و آزمون های شناسایی مواد مرتبط با اثر، مجموعه داده های را دست داده که با استناد به آن ها در فصل چهارم استدلال لازم برای فن شناسی و در پنجمین فصل ریشه یابی آسیب های درگرفته برای محراب بقعه ی پیربکران ارائه شده است. با ارائه ی جدولِ نتایج آزمون ها در بخش پایانی، نام مواد سازنده ی اجزاء سازه ای و تزیینی محراب درج شده و در ادامه ی مطلب به آن رجوع شده است. حاصلِ مشاهده، تحقیق و داده اندوزی در این فصل، مجموعه ای از مستندات تصویری و نتایج آزمون های شناسایی مواد را دست داده که می تواند راه گشای پژوهش های آینده نیز باشد. در این ره گذر نتایج نوینی برای پاسخ گویی به چیستیِ ترکیب ملات در تزیینات گچ بری ارائه شده است. هم چنین با درج شواهد لازم، چیستیِ کانی سازنده ی رنگ سفید در تزیینات این محراب و داده های پیرامونی آن برای جامعه ی علمی این رشته در ایران، عرضه شده است. در چهارمین فصل، در راستای شناخت شیوه ی اجرای تزیینات محراب، شناخت تزیینات تکمیلی و شناخت نحوه ی عمل آوری گچ در اجرای تزیینات گچ بری محراب نتایج نوینی دست داده است که با استناد به آن ها بخشی از رموز فن شناختی مرتبط به شیوه و نحوه ی اجرای تزیینات گچ بری بقعه ی پیربکران مشخص شده است. در فصل پنجم، داده های حاصل از مستندنگاری، آزمون های شناسایی مواد و هم چنین فن شناسی اثر، امکان آسیب شناسی و شناخت فرایند های تخریب را فراهم آورده است. برای نخستین بار گونه ی حشره ای متفاوتی به عنوان یکی از عوامل اصلی تخریب یک اثر گچ بری معرفی شده است. برآیند این پنج فصل با نتیجه گیری و ارائه ی طرح حفاظت و مرمت محراب بقعه ی تاریخی پیربکران در فصل ششم، نیل به اهداف موجود در طرح نامه ی پیشنهادی این پروژه ی نهایی را تا حد امکان میسر ساخته است. در این فصل با پیش نهاد بهره گیری از سازه ی هوشمند محافظ و مواد بازدارنده ی آسیب های حشره ای، راه کارهایی به منظور حفاظت پیش گیرانه یِ هستی ِ عناصر تزیینی این اثر معرفی شده است. هم چنین با پیش نهاد استفاده از مواد استحکام بخش، راه کار لازم برای تثبیت وضع موجود و حفاظت از بخش های در حال تخریب مطرح شده است. لازم به ذکر است در این نوشتار اغلب عکس ها، شکل ها و جداول ارائه شده، توسط نگارنده تهیه شده است و به همین دلیل به منظور جلوگیری از تکرار واژه ی "نگارنده" به عنوان منبع برای تک تک این تصاویر، ذکر منبع تنها برای تصاویر گردآوری شده صورت گرفته است. در این پایان نامه ارجاء دهی منابع از روش شیکاگو پیروی می کند.